IMIS - Marine Onderzoeksgroepen | Compendium Kust en Zee

IMIS - Marine Onderzoeksgroepen

[ meld een fout in dit record ] Print deze pagina
Endocriene verstoring in het Schelde-estuarium: distributie, blootstelling en effecten
www.belspo.be/belspo/fedra/proj.asp?l=en&cod=ev/22
www.vliz.be/projects/endis
Engelstalige titel: Endocrine disruption in the Scheldt Estuary: distribution, exposure and effects
Overkoepelend project: Research action SPSD-II: Second scientific support plan for a sustainable development policy, meer
Identifier financieringsorganisatie: EV/22 (Other contract id)
Acroniem: ENDIS-RISKS
Periode: Februari 2002 tot April 2006
Status: Afgelopen

Thesaurustermen Hormonen; Pesticiden; Vervuiling
  • Context

    Er is een groeiende bezorgdheid omtrent de mogelijkheid van sommige chemische stoffen om wijzigingen in het endocrien systeem bij mens en dier te veroorzaken. Zowel natuurlijke als nog betrekkelijk ongekende milieuverontreinigende stoffen blijken de hormoonhuishouding van mens en dier zodanig te kunnen verstoren dat nadelige effecten op de ontwikkeling en voortplanting kunnen optreden.

    De eerste aanwijzingen van mogelijke effecten van endocrien verstorende stoffen en de aanwezigheid van deze verbindingen in het Schelde estuarium zijn recent gepubliceerd. De Gentse kanaalzone en het Antwerps industriegebied zijn er verantwoordelijk voor een groot deel van de huidige vervuiling. Er is dan ook een duidelijke nood aan onderzoek naar het optreden van hormoonverstoring in het Schelde estuarium. Bovendien is een grondige kennis van de verspreiding en langetermijneffecten van deze stoffen noodzakelijk in het kader van toekomstgerichte beleidsmaatregelen op nationaal en Europees niveau.


  • Beschrijving van het project

    • Doelstellingen

      De belangrijkste doelstellingen binnen het project zijn:

      - analyses van hormoonontregelaars in water, zwevende stof, sediment en biota (mysidaceeën, grondels);
      - in vitro evaluatie van de oestrogene en androgene potentie van de water, zwevende stof -en sedimentstalen;
      - ecotoxicologische en in situ evaluatie van de effecten op de brakwater-endeme mysidaceeën populatie (korte, middellange en lange termijn);
      - risicoschatting van hormoonontregelaars voor het Schelde estuarium.

    • Methodologie

      Het voorgestelde project kan worden ingedeeld in vier verschillende onderzoeksfasen:

      Fase I: Verspreiding van hormoonontregelende stoffen in het Schelde estuarium (chemische analyses, analyses op biota, in vitro analyses)

      Het Schelde estuarium zal gedurende de duur van het project drie maal per jaar bemonsterd worden (lente, zomer en winter) voor het verzamelen van sediment, water, zwevende stof en biota (mysidaceeën en grondel). Een uitgebreide lijst van natuurlijke hormonen en hormoonverstorende chemicaliën zullen in deze stalen geanalyseerd worden.
      De verschillende water, sediment en zwevende stof extracten worden eveneens in vitro getest op hun potentie om te binden met de humane oestrogeen en androgeenreceptor. De resultaten van deze analyses laten toe de oestrogene en androgene potentie in kaart te brengen in de verschillende milieumatrices van het Schelde estuarium.

      Fase II: Evaluatie van de blootstelling van biota uit het Schelde estuarium aan hormoonontregelende stoffen

      Uitgaande van de resultaten van de eerste bemonsteringscampagnes worden prioritaire verbindingen voor het Schelde estuarium aangeduid. Met de weerhouden hormoonverstoorders worden laboratorium experimenten opgezet met mysidaceeën om de acute en chronische effecten te evalueren (Fase III).

      Fase III: Ecotoxicologische evaluatie van de effecten van hormoonontregelende stoffen die voorkomen in het Schelde estuarium op de endogene mysidaceeën populatie

      Acute en chronische mysidaceeën testen in het laboratorium
      Om de mogelijke effecten van de polluenten weerhouden in Fase II op mysidaceeën te evalueren worden acute en chronische ecotoxiciteittesten opgezet in het laboratorium. Mysidaceeën zullen eveneens worden blootgesteld in een multigeneratie-experiment over 2 generaties om de effecten van de hormoonverstoorder op lange termijn in te schatten.

      Populatiestudie van de brakwater-endeme mysidaceeën in het Schelde estuarium
      De mysidaceeën populatie van het Schelde estuarium wordt opgevolgd gedurende één jaar. Op deze manier kan de huidige populatie vergeleken worden met de beschikbare historische data en kunnen eventuele verschuivingen worden vastgesteld. Bovendien zal gebaseerd op de resultaten van de toxiciteittesten in het laboratorium, een meer uitgebreide effectstudie gebeuren in het veld. Gevoelige eindpunten in het laboratorium zullen eveneens getoetst worden in situ op de brakwater-endeme mysidaceeën populatie in het Schelde estuarium.

      Fase IV: Risicoschatting

      In een laatste fase zullen de resultaten van de voorgaande fasen gebundeld worden om tot een geïntegreerde risico-analyse te komen voor het Schelde estuarium met betrekking tot de problematiek van hormoonontregelaars. Bovendien zal uitgaande van deze gegevens, een globale risicoschatting gebeuren voor het Schelde estuarium met betrekking tot de aanwezige milieuconcentraties van de geteste hormoonontregelaars. Aanbevelingen voor duurzaam beheer en prioritaire probleemstoffen zullen worden aangeduid.
      De resultaten van deze studie ‘Endocriene verstoring in het Schelde estuarium: verspreiding, blootstelling en effecten’ zullen op verschillende manieren en op verschillende niveaus gebruikt worden.
      Om doorvloei en valorisatie van de bekomen kennis te verzekeren worden volgende acties ondernomen:

      - alle resultaten worden gepubliceerd in (inter)nationale tijdschriften met lezerscomité;
      - overdracht (en discussie) van de bekomen resultaten en inzichten met vertegenwoordigers van nationale en internationale beleid- en beleidsondersteunende instanties, waardoor een essentiële bijdrage geleverd wordt aan het vervullen van de internationale contractuele engagementen van België;
      - verspreiden van de gegevens en resultaten via wetenschappelijke databanken;
      - interactief communicatieforum tijdens het project (project website);
      - de resultaten van het project zullen gebundeld worden in een boek, incl. datasets op CD-ROM, met de belangrijkste resultaten van het onderzoek.
      De doorvloei en valorisatie van de informatie zoals hierboven beschreven zal ontwikkeld en onderhouden worden door het Vlaams Instituut voor de Zee (VLIZ) in onderaanneming en onder opvolging van de coördinator.
  • Noppe, H. (2006). Analytiek van hormoon verstorende stoffen in milieumatrices = Analytics of endocrine disrupting chemicals in environmental matrices. PhD Thesis. Universiteit Gent. Faculteit Diergeneeskunde: Gent. ISBN 978-90-5864-100-7. 153 pp., meer
  • Noppe, H.; Arijs, K.; De Wasch, K.; Van Cruchten, S.; Poelmans, S.; Courtheyn, D.; Cobbaert, E.; Gillis, W.; Vanthemsche, P.; De Brabander, H.F.; Janssen, C.R.; Van Hoof, N. (2006). Biological and chemical approaches for the detection and identification of illegal estrogens in water based solutions, in: Noppe, H. Analytiek van hormoon verstorende stoffen in milieumatrices = Analytics of endocrine disrupting chemicals in environmental matrices. pp. 59-72, meer
  • Noppe, H.; Arijs, K.; De Wasch, K.; Van Cruchten, S.; Poelmans, S.; Courtheyn, D.; Cobbaert, E.; Gillis, W.; Vanthemsche, P.; De Brabander, H.F.; Janssen, C.R.; Van Hoof, N. (2006). Biological and chemical approaches for the detection and identification of illegal estrogens in water based solutions. Vet. Res. Comm. 30(6): 577-585. https://dx.doi.org/10.1007/s11259-006-3326-0, meer
  • Noppe, H.; De Wasch, K.; Poelmans, S.; Van Hoof, N.; Verslycke, T.; Janssen, C.R.; De Brabander, H. (2006). Development and validation of an analytical method for detection of estrogens in water, in: Noppe, H. Analytiek van hormoon verstorende stoffen in milieumatrices = Analytics of endocrine disrupting chemicals in environmental matrices. pp. 21-41, meer
  • Noppe, H.; De Wasch, K.; Poelmans, S.; Van Hoof, N.; Verslycke, T.; Janssen, C.R.; De Brabander, H. (2005). Development and validation of an analytical method for detection of estrogens in water. Anal. Bioanal. Chem. 382(1): 91-98. dx.doi.org/10.1007/s00216-005-3174-8, meer
  • Ghekiere, A.; Fenske, M.; Verslycke, T.; Tyler, C.; Janssen, C.R. (2005). Development of a quantitative enzyme-linked immunosorbent assay for vitellin in the mysid Neomysis integer (Crustacea: Mysidacea). Comp. Biochem. Physiol., Part A Physiol. 142(1): 43-49. dx.doi.org/10.1016/j.cbpa.2005.07.006, meer
  • Fockedey, N. (2005). Dieet en groei van Neomysis integer (Leach, 1814) (Crustacea, Mysidacea) = Diet and growth of Neomysis integer (Leach, 1814) (Crustacea, Mysidacea). PhD Thesis. Universiteit Gent. Vakgroep Biologie, sectie Mariene Biologie: Gent. X, 297 pp., meer
  • Noppe, H.; Ghekiere, A.; Verslycke, T.; De Wulf, E.; Verheyden, K.; Monteyne, E.; Polfliet, K.; Van Caeter, P.; Janssen, C.R.; De Brabander, H.F. (2006). Distribution and ecotoxicity of chlorotriazines in the Scheldt estuary (Belgium-Netherlands), in: Noppe, H. Analytiek van hormoon verstorende stoffen in milieumatrices = Analytics of endocrine disrupting chemicals in environmental matrices. pp. 85-105, meer
  • Fockedey, N.; Ghekiere, A.; Bruwiere, S.; Janssen, C.R.; Vincx, M. (2005). Effect of salinity and temperature on the intra-marsupial development of the brackish water mysid Neomysis integer (Crustacea: Mysidacea), in: Fockedey, N. Dieet en groei van Neomysis integer (Leach, 1814) (Crustacea, Mysidacea) = Diet and growth of Neomysis integer (Leach, 1814) (Crustacea, Mysidacea). pp. 227-247, meer
  • Verslycke, T.; Janssen, C.R. (2002). Effects of a changing abiotic environment on the energy metabolism in the estuarine mysid shrimp Neomysis integer (Crustacea: Mysidacea). J. Exp. Mar. Biol. Ecol. 279(1-2): 61-72. dx.doi.org/10.1016/S0022-0981(02)00339-8, meer
  • Ghekiere, A.; Verslycke, T.; Janssen, C.R. (2006). Effects of methoprene, nonylphenol, and estrone on the vitellogenesis of the mysid Neomysis integer. Gen. Comp. Endocrinol. 147(2): 190-195. http://dx.doi.org/10.1016/j.ygcen.2005.12.021, meer
  • Ghekiere, A.; Verslycke, T.; Janssen, C.R. (2006). Effects of methoprene, nonylphenol, and estrone on the vitellogenesis of the mysid Neomysis integer, in: Ghekiere, A. Studie van invertebraat-specifieke effecten van endocrien-verstorende stoffen in de estuariene aasgarnaal Neomysis integer (Leach, 1814) = Study of invertebrate-specific effects of endocrine disrupting chemicals in the estuarine mysid Neomysis integer (Leach, 1814). pp. 48-57, meer
  • Rappé, K.; Ghekiere, A.; Noppe, H.; Monteyne, E.; Fockedey, N.; Janssen, C.; De Brabander, H.; Roose, P.; Vincx, M. (2007). ENDIS-RISKS: endocrine disruption in the Scheldt estuary - a field study, in: Mees, J. et al. (Ed.) VLIZ Young Scientists' Day, Brugge, Belgium 2 March 2007: book of abstracts. VLIZ Special Publication, 39: pp. 53, meer
  • Verslycke, T. (2003). Endocrine disruption in the estuarine invertebrate Neomysis integer (Crustacea: Mysidacea) = Endocriene verstoring bij de estuariene invertebraat Neomysis integer (Crustacea: Mysidacea). PhD Thesis. Universiteit Gent: Gent. VII, 224 pp., meer
  • Janssen, C.R.; Ghekiere, A.; Verslycke, T.; Vincx, M.; Fockedey, N.; Rappé, K.; De Brabander, H.; Noppe, H.; Roose, P.; Monteyne, E.; Vethaak, D.; Mees, J.; Deneudt, K. (2007). Endocrine disruption in the Scheldt estuary distribution, exposure and effects (ENDIS-RISKS). Final report. Belgian Science Policy: Brussels. 106 pp., meer
  • Monteyne, E.; Roose, P.; Janssen, C.R. (2007). Endocrine disruptor levels in invertebrates from the Scheldt estuary: cause for concern? BMM: Oostende. 1 poster pp., meer
  • Verslycke, T.A.; Vethaak, A.D.; Arijs, K.; Janssen, C.R. (2005). Flame retardants, surfactants and organotins in sediment and mysid shrimp of the Scheldt estuary (The Netherlands). Environ. Pollut. 136(1): 19-31. http://dx.doi.org/10.1016/j.envpol.2004.12.008, meer
  • Noppe, H. (2006). General discussion and further research perspectives, in: Noppe, H. Analytiek van hormoon verstorende stoffen in milieumatrices = Analytics of endocrine disrupting chemicals in environmental matrices. pp. 107-112, meer
  • Noppe, H. (2006). General introduction and aim of the study, in: Noppe, H. Analytiek van hormoon verstorende stoffen in milieumatrices = Analytics of endocrine disrupting chemicals in environmental matrices. pp. 1-22, meer
  • Ghekiere, A.; Fockedey, N.; Verslycke, T.; Vincx, M.; Janssen, C.R. (2007). Marsupial development in the mysid Neomysis integer (Crustacea: Mysidacea) to evaluate the effects of endocrine-disrupting chemicals. Ecotoxicol. Environ. Saf. 66(1): 9-15. http://dx.doi.org/10.1016/j.ecoenv.2006.02.008, meer
  • Noppe, H.; Verheyden, K.; Gillis, W.; Courtheyn, D.; Vanthemsche, P.; De Brabander, H.F. (2006). Multi-analyte approach for the determination of ng.l-1 amounts of steroid hormones in unidentified aqueous samples, in: Noppe, H. Analytiek van hormoon verstorende stoffen in milieumatrices = Analytics of endocrine disrupting chemicals in environmental matrices. pp. 71-86, meer
  • Noppe, H.; Verheyden, K.; Gillis, W.; Courtheyn, D.; Vanthemsche, P.; De Brabander, H.F. (2007). Multi-analyte approach for the determination of ng.l-1 amounts of steroid hormones in unidentified aqueous samples. Anal. Chim. Acta 586(1-2): 22-29. https://dx.doi.org/10.1016/j.aca.2006.08.048, meer
  • Verslycke, T.; Fockedey, N.; McKenney Jr., C.L.; Roast, S.D.; Jones, M.; Mees, J.; Janssen, C.R. (2004). Mysid crustaceans as potential test organisms for the evaluation of environmental endocrine disruption: a review. Environ. Toxicol. Chem. 23(5): 1219-1234. https://doi.org/10.1897/03-332, meer
  • Verslycke, T.; Fockedey, N.; McKenney Jr., C.L.; Roast, S.D.; Jones, M.; Mees, J.; Janssen, C.R. (2005). Mysid crustaceans as potential test organisms for the evaluation of environmental endocrine disruption: a review, in: Fockedey, N. Dieet en groei van Neomysis integer (Leach, 1814) (Crustacea, Mysidacea) = Diet and growth of Neomysis integer (Leach, 1814) (Crustacea, Mysidacea). pp. 249-275, meer
  • Verslycke, T.; Ghekiere, A.; Raimondo, S.; Janssen, C.R. (2007). Mysid crustaceans as standard models for the screening and testing of endocrine-disrupting chemicals. Ecotoxicology 16: 205-219. https://dx.doi.org/10.1007/s10646-006-0122-0, meer
  • Noppe, H.; Verslycke, T.; De Wulf, E.; Verheyden, K.; Monteyne, E.; van Caeter, P.; Janssen, C.R.; De Brabander, H.F. (2007). Occurrence of estrogens in the Scheldt estuary: a 2-year survey. Ecotoxicol. Environ. Saf. 66(1): 1-8. https://dx.doi.org/10.1016/j.ecoenv.2006.04.005, meer
  • Noppe, H.; Verslycke, T.; De Wulf, E.; Verheyden, K.; Monteyne, E.; van Caeter, P.; Janssen, C.R.; De Brabander, H.F. (2006). Occurrence of estrogens in the Scheldt estuary: a 2-year survey, in: Noppe, H. Analytiek van hormoon verstorende stoffen in milieumatrices = Analytics of endocrine disrupting chemicals in environmental matrices. pp. 41-60, meer
  • Ghekiere, A.; Verslycke, T.; De Smet, L.; Van Beeumen, J.; Janssen, C.R. (2004). Purification and characterization of vitellin from the estuarine mysid Neomysis integer (Crustacea: Mysidacea). Comp. Biochem. Physiol. 138(4): 427-433. https://dx.doi.org/10.1016/j.cbpb.2004.05.012, meer
  • Ghekiere, A.; Verslycke, T.; De Smet, L.; Van Beeumen, J.; Janssen, C.R. (2006). Purification and characterization of vitellin from the estuarine mysid Neomysis integer (Crustacea: Mysidacea), in: Ghekiere, A. Studie van invertebraat-specifieke effecten van endocrien-verstorende stoffen in de estuariene aasgarnaal Neomysis integer (Leach, 1814) = Study of invertebrate-specific effects of endocrine disrupting chemicals in the estuarine mysid Neomysis integer (Leach, 1814). pp. 24-35, meer
  • Verslycke, T.; Ghekiere, A.; Janssen, C.R. (2004). Seasonal and spatial patterns in cellular energy allocation in the estuarine mysid Neomysis integer (Crustacea: Mysidacea) of the Scheldt estuary (The Netherlands). J. Exp. Mar. Biol. Ecol. 306(2): 245-267. dx.doi.org/10.1016/j.jembe.2004.01.014, meer
  • Ghekiere, A. (2006). Studie van invertebraat-specifieke effecten van endocrien-verstorende stoffen in de estuariene aasgarnaal Neomysis integer (Leach, 1814) = Study of invertebrate-specific effects of endocrine disrupting chemicals in the estuarine mysid Neomysis integer (Leach, 1814). PhD Thesis. Universiteit Gent. Faculteit Bio-ingenieurswetenschappen: Gent. ISBN 90-5989-105-8. 143 pp., meer
  • Fockedey, N.; Mees, J.; Vangheluwe, M.; Verslycke, T.; Janssen, C.R.; Vincx, M. (2005). Temperature and salinity effects on post-marsupial growth of Neomysis integer (Crustacea: Mysidacea). J. Exp. Mar. Biol. Ecol. 326(1): 27-47. https://dx.doi.org/10.1016/j.jembe.2005.05.005, meer
  • Verslycke, T.; Poelmans, S.; De Wash, K.; Vercauteren, J.; Devos, C.; Moens, L.; Sandra, P.; De Brabander, H.F.; Janssen, C.R. (2003). Testosterone metabolism in the estuarine mysid Neomysis integer (Crustacea; Mysidacea) following tributyltin exposure. Environ. Toxicol. Chem. 22(9): 2030-2036, meer